Gratis audiogids: Een wandeling door de historische binnenstad van Bremen

Station 1: Welkom in Bremen

Moin Welkom in Bremen, de meer dan 1.200 jaar oude Hanzestad aan de Wezer. Bremen is rijk aan geschiedenis, verhalen, spannende kenniscentra en culturele activiteiten.

Wij vinden het fijn je te begroeten in onze kosmopolitische stad met al haar tradities.

Op de audiotour door het historische centrum van Bremen volg je de Nagelroute. Deze route herken je aan de zilver- en bronskleurige metalen pennen in de bestrating. Onderweg kom je langs een aantal bezienswaardigheden in de stad. Je krijgt ook tips om andere aantrekkelijke plekken te bekijken of leuke dingen te doen.

Maar eerst een paar bijzonderheden over Bremen voor we aan de tocht beginnen.

Samen met Bremerhaven, dat 60 kilometer verder noordelijk ligt, vormt Bremen de kleinste bondsstaat in Duitsland met dezelfde naam. Traditie en een grootstedelijk karakter zijn kenmerkend voor Bremen. Het historische erfgoed van de handelsstad vind je niet alleen rond het marktplein. Bremen is een moderne, grote stad met een onmiskenbare charme. Kenniscentra, zoals het Universum Bremen of de botanika, botanische tuin, zijn plekken waar je actief in contact komt met wetenschap. Ook het bonte culturele leven in de vanouds eigenzinnige Hanzestad biedt voor elk wat wils. Voorbeelden zijn het Theater Bremen, de shakespeare company, het Metropoltheater of de vele musea, zoals het Überseemuseum, de Kunsthalle of de Weserburg als een van de eerste Duitse musea voor moderne kunst. De UNESCO heeft Bremen in 2023 benoemd tot ‘City of Literature’.

De belangrijkste economische sectoren in Bremen zijn de automobielindustrie, lucht- en ruimtevaart, logistiek, elektrotechniek, machinebouw en de voedings- en genotmiddelenindustrie. Met deze activiteiten kun je nader kennismaken als je meegaat op een rondleiding bij Mercedes, Airbus of bij de brouwerijen Becks en Union.

In 2024 nam Bremen met ruim 570.000 inwoners de elfde plaats in bij de grote Duitse steden. De stad strekt zich over ruim 38 kilometer uit op beide oevers van de Wezer met een grootste breedte van 16 kilometer. Bremen heeft de laagste bevolkingsdichtheid van alle grote steden in Duitsland.

Onze tocht begint op het marktplein, vóór het Deutsche Haus, ofwel Beck’s am Markt. ​ Daar kun je bij het volgende station kennismaken met de geschiedenis van Bremen.

Station 2: De geschiedenis van Bremen

Je staat nu op het marktplein voor Beck’s am Markt, ofwel het Deutsche Haus.

Bremen werd voor het eerst in 782 na Christus in documenten vermeld, maar er is ook een legende over het ontstaan van de stad. Volgens de legende waren vissers op zoek naar een onderkomen en zagen een kloek met kuikentjes op een duin aan de Wezer. Ze vonden dat een plek waar kippen zich thuis voelden, wel goed moest zijn en besloten er met hun vrouwen en kinderen te blijven. Volgens de legende waren dit de eerste mensen in Bremen. Als je goed kijkt, zie je het beeld van een kip op de gevel van het stadhuis.

Het streven naar zelfstandigheid is een belangrijk onderdeel van de geschiedenis van Bremen.

In 787 maakte Karel de Grote Bremen tot bisschopsstad. Tweehonderd jaar later verleende keizer Otto I de stad het marktrecht waardoor de handel in de stad zich kon ontwikkelen. Het gebied rond het marktplein groeide uit tot stad. Om de handel te beschermen, sloot Bremen zich in 1358 aan bij de Hanze, het machtige netwerk van steden dat reikte van Vlaanderen tot aan de Oostzee. In 1646 ondertekende keizer Ferdinand een oorkonde in het Oostenrijkse Linz waarmee hij de stad ‘Rijksvrijheid’ verleende. Daarmee was de zelfstandigheid van Bremen staatrechtelijk verzekerd. Bremen was nu een Vrije Rijksstad.
Toen in 1806 de tijd van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie eindigde, werd Bremen een zelfstandige en soevereine vrijstaat die zich Vrije Hanzestad Bremen noemde. Maar al in 1810 veroverde Napoleon Bremen. De stad was nu deel van het Franse keizerrijk en hoofdstad van het departement aan de monding van de Wezer. Nog geen vijf jaar later zorgde Johann Smidts tijdens het Congres van Wenen ervoor dat de Hanzestad soeverein lid werd van de Duitse Bond. Later, in 1871, werd de stad een federale staat van het nieuwe Duitse Keizerrijk. In 1934 raakte Bremen onder de nationaalsocialisten zijn positie als federale staat kwijt. Samen met Oldenburg viel de stad onder het bewind van een rijksstadhouder. De bombardementen in de Tweede Wereldoorlog verwoestten ruim 62% van de stad. Na de bezetting door de Geallieerden in 1945 kreeg de Hanzestad samen met Bremerhaven weer de status van zelfstandige federale staat.

Je staat nu voor het ‘Deutsche Haus’. Je herkent het aan de inscriptie: ‘Ter herdenking aan onze broeders die het lot van onze scheiding moeten dragen.’ Sinds 1955 siert deze uitspraak van Wilhelm Kaisen de gevel als herinnering aan de deling van Duitsland. Het hoekpand werd in 1951 herbouwd als ‘Rathscafé’ met fragmenten van huizen in het centrum die in de oorlog verwoest waren. De reliëfs van zandsteen vertellen het verhaal van verwoesting en wederopbouw.

Loop nu naar het midden van het marktplein om het Hanseatische Kruis in de bestrating goed te zien.

Station 3: Het marktplein van Bremen

Je staat nu midden op het marktplein met een goed zicht op het Hanseatische Kruis in de bestrating.

De markt is de centrale plek en ‘huiskamer’ van de stad. Volgens de legende is Bremen hier ontstaan. Rond het marktplein zijn er tal van sporen uit de geschiedenis van Bremen te vinden.

Het plein ontwikkelde zich van een vroegmiddeleeuwse handelsplek tot het huidige stedelijke ensemble. Het is altijd al een plek geweest waar mensen elkaar ontmoeten. Waar mensen bijeenkwamen om te protesteren, handel te drijven of om de stad te verdedigen. Tot in de 18e eeuw speelde zich een goot deel van het openbare leven op het marktplein af. De stadvoogd, die verantwoordelijk was voor orde en bestuur, sprak recht onder de bogen. Vanaf het balkon van het stadhuis werden besluiten en uitspraken van de rechtbank, ook doodsvonnissen, verkondigd. De mensen vierden belangrijke gebeurtenissen op het marktplein, bijvoorbeeld het einde van de Dertigjarige oorlog, de nederlaag van Napoleon of de herwonnen vrijheid in 1814. Ook de fans van de voetbalclub Werder Bremen vieren de overwinningen van hun team uitbundig op het marktplein.

Zie je het patroon in de bestrating van het plein? In het midden van het rad met tien spaken zie je het Hanseatische kruis. Het werd in het leven geroepen door de Hanze als herinnering aan de bevrijdingsoorlogen tegen Napoleon. Het kan zijn dat je het kruis niet kunt zien als er net een podium wordt opgebouwd.

De markt in Bremen is een van de mooiste pleinen in Europa dat veel mensen aantrekt. Als de zon schijnt, kun je voor een kop koffie met gebak neerstrijken op een terrasje en naar de drukte op het plein kijken. Maar misschien vermaken zich de mensen tijdens het straatkunstfestival La Strada, of op de kerstmarkt, de kleine Freimarkt of op het Musikfest als het marktplein feestelijk versierd is.

Kijk ook naar de gebouwen naast Beck’s am Markt. Let vooral op het hoekpand links en de aangrenzende apotheek. In de oorlog werden de panden verwoest, maar ze zijn weer opgebouwd en opnieuw ingericht. Achter de rococo-gevel gaat een modern gebouw schuil dat in 1958 de gevel kreeg van een herenhuis dat vroeger aan de Wezer stond. Ook de gevel van de Rathsapotheke vertelt een interessant verhaal. De uitbundige versiering in neorenaissance-stijl is het resultaat van een wedstrijd die in de 19e eeuw werd uitgeschreven om het stadsbeeld te verfraaien. ​

Kijk nu naar rechts, in noordoostelijke richting. Aan de overkant van de tramrails staat al meer dan 600 jaar het schitterende stadhuis, het kroonjuweel van het plein. Bij het volgende station kom je meer te weten over dit prachtige bouwwerk.

Station 4: Het stadhuis van Bremen

Je staat nu midden op het marktplein met uitzicht op het stadhuis.

Het ensemble van oud en nieuw is een van de mooiste stadhuizen van Duitsland. Samen met het standbeeld van Roland dat er tegenover staat, maakt het deel uit van het UNESCO Werelderfgoed.

Dit uitzonderlijke stadhuis uit de late middeleeuwen is het symbool voor de vrijheid van de stadstaat. In haar toelichting verklaarde de UNESCO: ‘Het stadhuis en het beeld van Roland in Bremen zijn unieke getuigenissen van burgerlijke autonomie en soevereiniteit die in de tijd van het Heilige Roomse Rijk tot ontwikkeling zijn gekomen.’ In de toelichting werd met nadruk op de schitterende gevel gewezen.

Dit is het belangrijkste gebouw in Bremen dat van 1405 tot 1410 in gotische stijl werd gebouwd als markthal en stadhuis. Maar de huidige vorm kreeg het gotische bouwwerk pas in 1612. Lüder von Bentheim, bouwmeester in Bremen, voorzag het stadhuis van een sierlijke gevel in de stijl van de Wezer-renaissance naar Nederlands voorbeeld.

Vooral de acht monumentale beelden aan de kant van het marktplein vallen op. Kijk eens goed naar de meer dan levensgrote beelden. Links staat de keizer. Naast hem staan de zeven keurvorsten. Zij staan voor de aanspraak die Bremen maakte op de ‘Rijksvrijheid’ en de onafhankelijkheid van de stad ten opzichte van de Kerk.

En wat gaat er schuil achter de gevel van het stadhuis? De twee verdiepingen van het oude stadhuis hebben elk een grote zaal, de zaal ‘boven’ en ‘beneden’. In de zaal boven vergaderde vroeger de raad van de stad om besluiten te nemen, politiek te bedrijven en recht te spreken. De zaal boven met de schitterende ‘Güldenkammer’ wordt tegenwoordig gebruikt voor officiële gelegenheden. De ruimte is rijkelijk versierd met muurschilderingen, decoratieve doorgangen en houtsnijwerk. Het is dan ook de mooiste feestzaal van Bremen. Bij zijn ontwerp uit 1905 voor de ‘Güldenkammer’ maakte de schilder Heinrich Vogeler uit Worpswede gebruik van natuurmotieven.

De zaal beneden is vrijwel onveranderd bewaard gebleven als een van de mooiste Duitse wereldlijke bouwwerken uit de gotische periode. De zaal met drie schepen heeft op het oosten en westen een versierde gotische doorgang en wordt gedragen door achthoekige eiken pilaren. Vroeger werd de ruimte gebruikt voor markten of toneelvoorstellingen, tegenwoordig zijn er regelmatig tentoonstellingen te zien.

Als je straks naar de kathedraal loopt, zie je het nieuwe stadhuis dat achter het oude gebouw staat. De architect Gabriel von Seidl heeft aan het begin van de 20e eeuw het nieuwe stadhuis in neorenaissance-stijl aan het oude stadhuis toegevoegd. In het nieuwe stadhuis kunnen bezoekers het ‘Gobelinzimmer’ bewonderen dat is genoemd naar een groot Frans wandtapijt uit de 17e eeuw. Oorspronkelijk was deze ruimte bedoeld als werkkamer van de burgemeester. Tegenwoordig is de ruimte in gebruik voor ontvangsten, bijeenkomsten of voor burgerlijke huwelijken.

De burgemeester van Bremen heeft zijn kantoor in het stadhuis. De burgemeester is ook minister-president van de federale staat. De regering van de stadstaat Bremen vergadert wekelijks in de senaatzaal van het stadhuis.

Als je meer te weten wilt komen over het stadhuis, kun je meegaan op een rondleiding.

Ga nu naar het beeld van Roland en start dan weer de audiotour.

Station 5: Het Rolandstandbeeld van Bremen

Je staat op het marktplein met blik op het standbeeld van Roland.

Recht en onafhankelijkheid. Dat is het streven van Bremen waar het beeld van Roland voor staat. Het markante beeld is een van de oudste in Duitsland die nog steeds op hun vertrouwde plek staan. Ooit waren er 55 Rolandstandbeelden in Europa, waarvan er 20 bewaard zijn gebleven. Van de Rolandstandbeelden is het beeld in Bremen het oudste, meest representatieve en beroemdste. En met een hoogte van 5,5 meter ook het grootste van de Duitse standbeelden. Compleet met sokkel en baldakijn is de hoogte maar liefst 10,21 meter. Het beeld hoort ook bij het UNESCO-Werelderfgoed.

Maar wie was Roland eigenlijk? Over de historische persoon is weinig bekend. Maar we kennen de legende van Roland die teruggaat op het oud-Franse gedicht ‘La Chanson de Roland’ uit 1100. Het standbeeld in Bremen is vooral van belang vanwege de verbinding tussen Roland en keizer Karel de Grote. De nadruk ligt daarbij op wereldse belangen ten opzichte van kerkelijke.

Huurlingen van de aartsbisschop hebben het eerste, houten beeld van Roland in 1366 verbrand. Vervolgens heeft de raad van Bremen in 1404 opdracht gegeven voor een beeld uit kalksteen. Daarmee maakte de raad duidelijk dat de patriciërs van Bremen het bestuursrecht van de stad opeisten.

Kijk eens goed naar het beeld. De jonge ridder is gekleed naar de mode rond 1400. Hij draagt een nauwsluitende leren wambuis over een maliënkolder, een zware gordel met schakels, zijn knieën en benen zijn bekleed met een pantser en hij heeft lang lokken. Hij draagt een wapenschild met de tweekoppige keizerlijke adelaar. De vertaling van het inschrift luidt: ‘Ik verkondig u de vrijheid die Karel en vele andere vorsten daadwerkelijk deze stad hebben verleend. Dankt u God hiervoor, dat is mijn raad.’ Het zwaard dat Roland in de hand houdt, is het symbool voor de rechtspraak. Zijn lange haar duidt erop dat hij een vrije man is, maar in de eerste plaats is hij ridder en voldoet zo aan het ideaal van zijn tijd.

Roland glimlacht trots in de richting van de kathedraal, de residentie van de aartsbisschop die toen de heerschappij over Bremen opeiste. Met zijn uitdagende blik wil hij blijkbaar de aartsbisschop duidelijk maken dat de mensen van Bremen hem niet langer gehoorzaamden. Volgens het opschrift op het zwaard had Karel de Grote hen al de vrijheid verzekerd. Hoewel deze uitleg plausibel klinkt, komt hij niet echt overeen met de historische feiten.

Een andere theorie is dat Roland in de richting van Hamburg kijkt om de handelaren die uit die Hanzestad komen te begroeten met Rijksvrijheid en marktrecht.

Overigens had het Rolandstandbeeld ook nog een praktisch nut omdat de afstand tussen de spitse knieën van het beeld ongeveer 55 centimeter is. En dat is de lengte van de oude el van Bremen. Vroeger schijnen de mensen de afstand tussen de knieën te hebben gebruikt om stof af te meten.

Heb je ook het mannetje gezien tussen de voeten van Roland? Ook over dit mannetje is er een legende. De gravin Emma von Lesum, die bekend stond om haar vroomheid en liefdadigheid, wilde de mensen van Bremen graag een weiland schenken. Zij vond dat het weiland net zo groot moest zijn als een stuk land waar een man binnen een uur omheen kon lopen. In de hoop maar weinig land kwijt te raken, koos hertog Benno, haar zwager en erfgenaam, een man zonder benen. Tegen alle verwachtingen in, kroop een bedelaar zonder benen rond een groot terrein, de Bürgerweide. De bedelaar is afgebeeld bij de voeten van Roland. Het noordelijke deel van deze weide is in 1866 opnieuw ingericht als Bürgerpark, dat tegenwoordig dient als recreatieve oase. Het park is een van de weinige, nog bewaard gebleven oorspronkelijke parken uit de 19e eeuw. Het is een van de belangrijkste landschapsparken in Duitsland.

Om te voorkomen dat het Rolandbeeld beschadigd wordt, is er een hek omheen geplaatst. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het beeld ingemetseld en overleefde zo de bombardementen. Er wordt beweerd dat er voor noodgevallen nog een vervangend beeld in de kelder van het stadhuis staat. Alleen de burgemeester zou weten waar de ‘vervanger van Roland’ staat. Of het klopt, wie weet...

Een ingrijpende gebeurtenis in de geschiedenis van het beeld was de vervanging van het hoofd in 1983. De ingreep was nodig omdat het standbeeld ernstig te lijden had van luchtvervuiling. Het oorspronkelijke hoofd kun je bewonderen in het Focke-Museum.

Sinds mensenheugenis is Roland de beschermheer van Bremen en een markant punt in de stad. Volgens de legende zal de stad nooit ten ondergaan zolang het Rolandstandbeeld er is.

Als je je omdraait, zie je een opvallend modern gebouw. Dat is het Haus der Bremischen Bürgerschaft. Voor je bij het volgende station meer hoort over het parlement, moet je nog even naar het Bremer Loch lopen. Dat is een putdeksel op het marktplein. Het putdeksel vind je links naast het Haus der Bürgerschaft. Als je een muntje door de gleuf in het deksel gooit, hoor je de Bremer stadsmuzikanten! Het geld is bestemd voor een liefdadigheidsorganisatie, de Wilhelm Kaisen Bürgerhilfe. Iets verderop, in de richting van de kathedraal, vind je een bronzen model van het historische centrum dat je kunt bekijken en betasten. Plekken en gebouwen zijn in brailleschrift gemarkeerd.

Voor het volgende station moet je een plekje zoeken op het marktplein met uitzicht op het Haus der Bürgerschaft.

Station 6: Het parlement van Bremen

Je staat op het marktplein en je ziet de voorgevel van de Bürgerschaft.

Het Haus der Bürgerschaft. In dit gebouw vergadert het parlement van de bondsstaat Bremen, de Bürgerschaft, en het parlement van de stad Bremen. Tijdens de zittingen van de Bürgerschaft vergaderen vertegenwoordigers van Bremen en Bremerhaven. In het Haus der Bürgerschaft zetelt ook de president van de Bürgerschaft. Hij is belangrijkste persoon in de bondsstaat. Hier discussiëren de leden van het parlement, proberen meerderheden te winnen, dienen wetsvoorstellen in en nemen wetten aan. Heb je belangstelling voor politiek of voor moderne architectuur? Dat ben je hier op de juiste plek. Tijdens de openbare zittingen of gratis rondleidingen kun je een kijkje nemen achter de schermen van de Bürgerschaft.

Maar ook van buiten heeft het beschermde gebouw het een en ander te bieden. Het is een voorbeeld van moderne architectuur te midden van historische bouwwerken. In 1966 voltooide de internationaal bekende architect Wassili Luckhardt het bouwwerk dat nog tijdens de bouw zeer omstreden was. Door het gebruik van veel glas en aluminium is het een transparant gebouw in de stijl van de jaren ‘60. Het is ook een respectabele tegenhanger voor het stadhuis. De raamreliëfs van gegoten aluminium zijn van de Berlijnse beeldhouwer Bernhard Heiliger. Hij maakte ook de bronzen sierelementen voor de gevel met de grote glasramen.

Op de plek van het Haus der Bürgerschaft stond vroeger de beurs die in de oorlog zwaar beschadigd raakte en later werd afgebroken. Achter het Haus der Bürgerschaft is er nog het halfronde trappenhuis van dit representatieve gebouw.

Bij de Bürgerschaft hoort ook een beeldentuin. Tijdens de openingstijden van de tuin kun je hier zes werken van Gerhard Marcks bewonderen. De ingang is aan de rechterkant van het marktplein naast de Bürgerschaft.

Voordat we verder gaan met de tour, vertellen we je nog wat over een laatste belangrijke historische gebouw op het marktplein. Het ligt tegenover het stadhuis, rechts naast de doorgang naar de Böttcherstraße. Zoek een plekje op het marktplein voor dit gebouw en start dan het volgende station.

Station 7: De Schütting

Je staat nu op het marktplein voor de Schütting.

Dit is het kantoor van de Kamer van Koophandel. De naam van het gebouw is Schütting. Wat betekent Schütting eigenlijk? Er zijn meerdere verklaringen voor de naam. Een verklaring is dat de naam komt van het Noorse ‘Skotting’, dat gildehuis betekent. Johann Heinrich Dreyer, een vroegere burgemeester van Lübeck, heeft de naam afgeleid van ‘schütten’ (storten) omdat de financiële middelen van de kooplieden in één kas werden gestort. Volgens de laatste verklaring komt het woord van ‘schossen’ en dat betekent belasting betalen.

Hoe dan ook, de Antwerpse bouwmester Johann den Buschener bouwde de Schütting als gildehuis voor de kooplieden van Bremen. Het gebouw is opgetrokken in de Vlaamse renaissancestijl en vormt een prachtige tegenhanger tot het stadhuis. Het benadrukt de positie en welstand van de kooplieden.

De laatgotische westgevel is in zijn oorspronkelijke vorm bewaard gebleven. Anders dan de oostelijke gevel die een mooi voorbeeld is van de vroege renaissance in Bremen. De gevel aan de kant van het marktplein werd in 1594 opnieuw opgebouwd met elementen van de Wezer-renaissance. In latere jaren is er steeds weer iets veranderd, zoals de prachtige ingang met bordes die in de 19e eeuw werd toegevoegd. Na de Tweede Wereldoorlog stonden alleen nog maar de buitenmuren van de Schütting. Na de wederopbouw kon het gebouw in 1951 weer worden geopend.

Boven de hoofdingang staat de bekende uitspraak van Otto Gildemeister, burgemeester van Bremen, schrijver en journalist: ‘Buten un binnen/ Wagen un winnen’. Letterlijk vertaald betekent dit: ‘Binnen en buiten - wagen en winnen’. Met andere woorden, de kooplieden van Bremen zijn bereid in binnen- en buitenland risico’s te nemen om winst te maken. Boven de ramen van de benedenverdieping staan de wapens van de Hanzesteden Hamburg en Lübeck en van de Hanzekantoren in Bergen, Brugge, Londen en Novgorod

Een leuke wetenswaardigheid, zeker voor koffieliefhebbers, is dat in 1673 het eerste koffiehuis in het Duitse taalgebied in de Schütting zijn deuren opende.

Volg nu de Nagelroute links voorbij van de Schütting naar de gevel met het gouden reliëf en de doorgang naar de Böttcherstraße.

Station 8: De Böttcherstraße

Je staat nu voor de doorgang naar de Böttcherstraße met het gouden reliëf.

De Böttcherstraße met een lengte van 108 meter wordt ook wel gezien als de eigenlijke ‘hoofdstraat’ van Bremen. De naam heeft ze te danken aan de ‘Bottichmacher’, de mensen die hier ooit vaten maakten. In de middeleeuwen was de straat een belangrijke verbinding tussen het marktplein en de Wezer. Toen in de tweede helft van de 19e eeuw de haven en toeleverbedrijven werden verplaatst, raakte de Böttcherstraße in verval.

De koffiebrander Ludwig Roselius liet het straatje tussen 1922 en 1931 renoveren en maakte er een kunstwerk van. De herinrichting moest een teken zijn van de culturele herstart van Duitsland na de nederlaag in Eerste Wereldoorlog. Het centrale punt was de combinatie van traditionele en moderne elementen.

Zie je het vergulde reliëf boven de doorgang naar de Böttcherstraße? Dit werk van de beeldhouwer Bernhard Hoetger uit Worpswede werd in 1936 aangebracht. De straat en haar architectuur, met name het abstracte baksteenreliëf dat niet meer te zien is, waren bij de nationaalsocialisten in ongenade gevallen. Met dit nieuwe reliëf wilde men weer in de gunst komen. Op het eerste gezicht lijkt de aartsengel Michael een draak te bestrijden. Maar de overeenkomsten met het Nibelungenlied golden in de tijd van de nationaalsocialisten als beeldspraak voor partijleider. Bij het reliëf is er een luisterpunt waar je een kritische bespreking van het kunstwerk kunt beluisteren. Scan de QR-code op het bord onder het straatnaambordje van de Schüttingstraße of ga naar de website van de LauschOrte (luisterpunten).

Voor je verder loopt, moet je eerst naar de gevel kijken van het gebouw aan de rechterkant. Helemaal boven aan de gevel zie je de zandstenen beelden van de zeven luierikken. Deze figuren komen voor in een bekende legende van Friedrich Wagenfeld, een schrijver uit Bremen. Volgens de legende waren er zeven broers in Bremen die te lui waren om water uit de Wezer te halen. Daarom besloten ze een fontein te bouwen en leidingen aan te leggen. Ze wilden ook geen zware karren door het zand trekken en hout kappen in het bos. Dus besloten ze straten aan te leggen en bomen te planten. Het is maar de vraag of dit een voorbeeld is van luiheid of vindingrijkheid.

Loop nu verder tot je bij het bij het Paula Modersohn-Becker Museum komt.

Het is een van de eerste musea ter wereld die zijn gewijd aan het werk van een kunstenares. Werken uit alle creatieve fasen van waarschijnlijk de bekendste Duitse schilderes getuigen van haar positie als pionier van de moderne schilderkunst rond 1900.

Ga nu een eindje verder tot je bij het aangrenzende hofje aan de linkerkant komt.

Je bent nu in de Handwerkerhof, het hofje van de ambachtslieden. Hier vind je nog twee andere werken van Hoetger: een buste van Ludwig Roselius, koffiehandelaar in Bremen en uitvinder van de eerste cafeïnevrije koffie, ‘Kaffee HAG’, en een fontein waarbij de ‘Sieben Faulen’ weer een rol spelen. Als je goed kijkt, zie je dat ook de Bremer stadsmuzikanten afgebeeld zijn. Hier staan de dieren niet op elkaar, maar lopen achter elkaar op hun weg naar Bremen. Soms zijn er niet alle dieren omdat er vaak eentje als souvenir wordt ontvreemd. ​

Loop nu verder tot bij het kantoor van de Tourist Information.

Als je net een carillon hoort, heb je geluk. ​ Op het pleintje tussen de gevels klinkt sinds 1934 meerdere keren per dag het geluid van 30 klokken van porselein uit Meissen. Op het informatiebord op de gevel van het ‘Haus des Glockenspiels’ vind je de precieze tijden. Op de toren ernaast vind je tien kleurrijke houtsneden van Hoetger die de verhalen vertellen van reizen over de Atlantische Oceaan. Afgebeeld zijn persoonlijkheden zoals Leif Erikson, Christoffel Columbus, Graf Zeppelin en de bemanning van de ‘Bremen’, het vliegtuig dat de eerste non-stop trans-Atlantische vlucht van oost naar west maakte. De Junkers W33 waarmee de vlucht werd gemaakt, is te zien op de luchthaven van Bremen.

Het kantoor van de Tourist Information is gevestigd op de begane grond van het ‘Haus des Glockenspiels’. De medewerkers staan klaar om alle vragen over je verblijf in Bremen te beantwoorden. Loop nu verder tot je bij de aquaria aan de rechterkant komt.

Toen de straat werd gerenoveerd, kreeg elk van de zeven huizen een eigen naam. De hoofdarchitecten waren Alfred Runge, Eduard Scotland en Bernhard Hoetger. De laatste was verantwoordelijk voor de architectuur van baksteen met elementen van Art Nouveau en Art Déco. Hij ontwierp ook het Paula-Modersohn-Becker-Haus, het Haus Atlantis, waar nu het Radisson Blu Hotel en de indrukwekkende ‘Himmelsaal’ te vinden zijn. Er tegenover staat het Robinson-Crusoe-Haus dat is genoemd naar de held uit de roman van Daniel Defoe. In het verhaal is de held de zoon van een koopman uit Bremen. Dit toont aan dat de schrijver zich verbonden voelde met Bremen.

De gevels van de Böttcherstraße hadden zwaar te lijden onder de bombardementen in de oorlog. In 1954 waren ze grotendeels weer hersteld dankzij de financiële ondersteuning door Kaffee-HAG. Vanaf de jaren ‘70 bleek dat de gebouwen beschadigd waren geraakt. In 1988 kocht de Sparkasse Bremen, een plaatselijke bank, de Böttcherstraße. Tijdens de renovatie die duurde tot 1999 werd de straat in de oorspronkelijke vooroorlogse staat hersteld. Sinds 2003 is de Böttcherstraße eigendom van de Stichting Bremer Sparer-Dank die het doel heeft het oorspronkelijke concept van kunst en ambacht in stand te houden.

Nu is de Böttcherstraße met haar opvallende architectuur de ideale locatie voor kleine ambachtelijke winkeltjes, ateliers, musea en restaurants. Het museum in het Roselius-Haus en het Paula Modersohn-Becker Museum bieden onderdak aan kunstcollecties en de gebouwen zijn architectonische en culturele toplocaties in de passage.

Volg nu de bewegwijzering door de tunnel naar de Promenade langs de Wezer. Let goed op fietsers. Aan de Wezer zie je een aanlegsteiger, dat is de ‘Martinianleger’. Loop naar de banken aan de rechterkant.

Station 9: De Martinianleger en de Sint-Martinuskerk

Je staat nu bij de Martinianleger op de Schlachte, de promenade langs de Wezer.

Vanaf Martinianleger bij de Sint-Martinuskerk op de Schlachte, de promenade aan de Wezer, vertrekken er rondvaartboten. Bij een rondvaart over de Wezer of door de haven op een historische of moderne boot maak je kennis met de maritieme kant van Bremen. Je kunt zelfs tochten maken naar Vegesack of nog verder stroomafwaarts,naar Bremenhaven. De zusterstad van Bremen ligt maar 60 kilometer verderop.

Als je je omdraait, zie je de oude protestantse Sint-Martinuskerk waaraan de aanlegsteiger aan de Wezer zijn naam heeft te danken. ​ Het is de kleinste, jongste en schilderachtigste van de vier oude parochiekerken in Bremen. Oorspronkelijk werd de kerk in 1229 gebouwd als drieschepige basiliek. Al in de 14e eeuw werd de kerk uitgebreid tot hallenkerk.

Ongeveer twee honderd jaar werd een pastorie toegevoegd, het ‘Neanderhaus’. Dit gebouw werd genoemd naar Joachim Neander die hier woonde en er ‘Lof zij de Heer, de almachtige koning der ere’ schreef. Overigens is ook het Neandertal naar hem genoemd, de plek waar resten van oermensen zijn gevonden.

In de oorlog raakte het laatgotische gebouw van baksteen zwaar beschadigd, maar is later weer hersteld.

Tijd om even uit te rusten aan de Wezer. Misschien op een van de banken? Geniet van de maritieme flair in Bremen, de oude handels- en havenstad. Bij het volgende station hoor je meer over het leven aan de rivier en over de Schlachte, de promenade langs de Wezer.

Station 10: De Schlachte

Je bent nu op de Schlachte, de promenade langs de Wezer.

Voor je strekt zich de Schlachte uit, de promenade langs de Wezer. Wat betekent ‘Schlachte’? Heeft de naam iets te maken met ‘slachten’? Nee, de naam komt van het Nederduitse ‘slait’, het Nederlandse ‘slaan’. Het is een verwijzing naar de palen die hier in de grond werden geslagen om de oever te versterken. In 1250 duikt de naam ‘Schlachte’ voor het eerst op in documenten. Ook toen al was de oever van Wezer versterkt met palen en vlechtwerk.

Men gaat ervan uit dat vanaf 1200 de Schlachte de grote haven van Bremen was. De Wezer verzandde en schepen met een grotere diepgang konden al in de 16e eeuw niet meer bij de Schlachte aanmeren. De gemeenteraad van Bremen besloot daarom een nieuwe haven ten noorden van de stad aan te leggen. In 1623 voltooide bouwmeester Jacob Clausen de haven van Vegesack. Het was een van de eerste kunstmatig aangelegde havens in Duitsland. Vegesack floreerde tot omstreeks 1820 toen door verzanding ook deze haven niet meer bereikbaar was voor grotere schepen. Bremen had weer een nieuwe haven nodig. In 1827 kocht de toenmalige burgemeester Johann Schmidt land in Nedersaksen om een nieuwe haven aan te leggen aan de monding van de Wezer. Hier ontstond niet alleen een veelbelovende zeehaven, maar ook de huidige stad Bremerhaven. Zo zorgde Johann Schmidt ervoor dat Bremen vrije toegang tot de zee had.

Vroeger liepen er kleine straatjes van het centrum naar de Schlachte die de mensen hier de ‘Schlachtpforten’ noemden. De Schlachte lag vroeger buiten de stadsmuren en was alleen bereikbaar via poorten, de Schlachtpforten dus. Deze verwijzing naar de stadspoorten heeft overleefd in de straatnamen.

Als voorbereiding op de Expo 2000 met het motto ‘Mens-Natuur-Techniek’ werd de Schlachte opnieuw ingericht. De mensen van Bremen ontdekten weer hun ‘stad aan de rivier’. Tegenwoordig is de Schlachte een bruisend deel van de stad. Mensen komen er om naar boten te kijken, te flaneren, van de omgeving te genieten of er een gezellige avond door te brengen. De terrasjes en biertuinen met internationale keuken zijn ideale plekken om bij mooi weer te genieten van het uitzicht op de rivier en de historische en moderne boten.

Heb je de boten al gezien die afgemeerd liggen aan de Schlachte? De driemaster, de ‘Admiral Nelson’, is een gemoedelijk pannenkoekenrestaurant in piratenstijl en ligt tegenover de Sint-Martinuskerk. De volgende boot, de ‘Alexander von Humboldt’, is wereldwijd bekend geworden door reclame voor Beck’s bierbrouwerij. De opvallende groene zeilen dienen al jaren als uithangbord voor de brouwerij in Bremen. Misschien herinner je je het nummer ‘Sail away’ dat Joe Cocker met zijn rokerige stem zong. De boot ligt nu permanent in Bremen en dient als hotel- en restaurantschip.

Aan de Schlachte is er altijd wel wat te beleven. In de zomer is er de Kajenmarkt. Je kunt er rondneuzen, naar live muziek luisteren of een hapje eten bij een van de stalletjes. In de advent is er een betoverende middeleeuwse kerstmarkt, bekend als de Schlachte-Zauber.

Loop nu een stuk stroomopwaarts met de rivier links van je. Bij de trap voorbij de brug kom je langs het monument dat herinnert aan de massale beroving van de Europese Joden door het nationaalsocialistische regime en de betrokkenheid van plaatselijke bedrijven, overheid en burgers. Het monument staat ook bekend als gedenkteken tegen ‘arisering’, de uitsluiting van Joodse mensen. Als je door een raam kijkt, zie in het halfdonker meubels staan. Deze herinneren aan de Actie ‘M’ waarbij de nationaalsocialisten de meubels in de woningen van gevluchte of gedeporteerde Joden in beslag hebben genomen.

Vervolgens kom je langs de boot waar toneelvoorstellingen worden gegeven en de arcaden. De arcaden zijn historisch gezien van belang en worden sinds 2020 gerenoveerd. Er vinden ook opgravingen plaats omdat bij de werkzaamheden middeleeuwse en vroegmoderne oeverbeschermingen aan het licht zijn gekomen. Onder de vondsten waren middeleeuwse pelgrimstekens, onderdelen van weegschalen, fragmenten van geïmporteerde aardewerken kruiken, zilveren munten, zegels, dolken, vishaken en een fuik. Deze vondsten worden gebruikt voor historisch onderzoek. De arcaden dateren vermoedelijk uit de 17e eeuw en staan op de lijst van monumenten. De arcaden werden voor het laatst aangepast in 1913. Het zijn overblijfselen uit de keizertijd, toen boten vlakbij het centrum konden aanleggen.

Aan de overkant van de Wezer zie je het gebouw van de Deutsche Gesellschaft zur Rettung Schiffbrüchiger, tegenhanger van de Nederlandse KNRM, Redding Maatschappij. Deze Duitse Redding Maatschappij heeft hier haar hoofdkwartier. De Duitse Redding Maatschappij werd in 1865 opgericht en wordt bekostigd door donateurs. Vanuit het hoofdkwartier worden reddingen op de Noord- en Oostzee gecoördineerd.

Het gebouw ernaast staat bekend als de ‘omgedraaide commode’. De bijnaam dankt het gebouw aan zijn opvallende vorm met de kleine torentjes. Het is een watertoren die al meer dan 100 jaar oud is en vroeger zorgde voor de nodige waterdruk in Bremen.

Volg de markering in de bestrating. Je laat nu de Wezer achter je. Loop door de tunnel en ga de trap rechts op. Volg een eindje de straat en ga dan links af naar de straat ‘Hinter der Holzpforte’. ​ Je komt langs het beeld van Heini Holtenbein, een bekende figuur in Bremen. Ga vervolgens het steegje in tussen Komödie Bremen en Teestübchen tot je op een klein pleintje komt.

Station 11: De Schnoor

Je bent nu op het Wüstestätte-plein.

Je bent nu in de Schnoor, het oudste bewaard gebleven deel van de stad. Deze wijk werd in 1959 als eerste grotere ensemble in Duitsland tot beschermd bouwkundig monument verklaard.

De naam ‘Wüstestätte’ van het pleintje herinnert aan een plek die na een brand in de 17e eeuw braak bleef liggen. Het was een woestenij.

Links vind je het Bremer Geschichtenhaus. Daar maak je kennis met de geschiedenis van de stad. Acteurs, verkleed als beroemde figuren uit de geschiedenis van Bremen, nemen je mee op een tocht door het verleden.

Als je de Nagelroute verder door het steegje volgt, vind je rechts op nummer 5, het Hochzeitshaus, het huis voor pas getrouwde stelletjes. In de middeleeuwen mochten stellen die van buiten de stad naar Bremen kwamen alleen trouwen als ze konden aantonen dat ze in de stad woonden. Dat verklaart waarom er dit soort huizen waren. Het groene vakwerkhuis is een verwijzing naar deze traditie. Met een oppervlak van 43 vierkante meter is het een van de kleinste hotels ter wereld.

Ook als je niet van plan te trouwen, kun je toch in het gezellige Hochzeitshaus een kamer voor twee boeken. In het hotelletje van drie verdiepingen kun je heerlijk ontspannen in een kamer met whirlpool en hemelbed.

Loop verder door het steegje en ga dan linksaf naar de straat die ‘Schnoor’ heet. Volg de markering naar een pleintje waar je verder kunt luisteren.

Kijk in alle rust rond in deze schilderachtige buurt. De kleinste wijk van Bremen dankt zijn naam aan deze straat. Maar wat betekent ‘Schnoor’ eigenlijk? Kijk eens goed naar de huizen. Waaraan doet de rij huizen je denken? ‘Schnoor’ is Nederduits en betekent ‘snoer’. De kleine en zorgvuldig gerestaureerde huizen uit de 15e en 16e eeuw doen denken aan parels die aan een snoer zijn geregen. Ze volgen het verloop van de Balg, een vroegere zijtak van de Wezer.

Je bent nu op een pleintje gekomen. De Stavendamm heeft zijn naam te danken aan de ‘Staven’, de middeleeuwse badhuizen. Het fontein in het midden herinnert aan de badhuizen. Maar mannen en vrouwen hebben de badhuizen waarschijnlijk ook gebruikt voor ‘immorele handelingen’.

Loop voorbij het Hartke Haus naar de volgende straat. Maar blijf even staan. Het beste uitzicht heb je vanaf de overkant. Let goed op het verkeer als je de straat oversteekt.

Aan de rechterkant van de Kolpingstraße zie je een tamelijk nieuw en oranjekleurig gebouwencomplex. Dat is het klooster van de Zusters Birgittinessen, met gastenverblijf, slot en kapel. Het gebouw verrees tussen 2001 en 2002 als het eerste nieuw gebouwde klooster in Bremen sinds de middeleeuwen. Het complex bestaat uit drie delen die met elkaar verbonden zijn.

Volg de route door de straat ‘Lange Wieren’ en blijf even staan bij de kerk aan de linkerkant.

Dit is de St-Johanneskerk die de Franciskanen in de 14e eeuw hebben gebouwd. Het is de enige katholieke kerk in het centrum van Bremen. Bij de kerk hoort een particuliere school. Bremen is van oudsher een protestante stad. De kerk is een eenvoudig bouwwerk met twee hoektorens in plaats van een grote toren. Oorspronkelijk was het de kloosterkerk van de Franciscanen. Nadat het gebouw voor verschillende doeleinden was gebruikt, is het sinds 1823 weer een katholieke kerk. Als je tijd hebt, moet je een kijkje nemen in de gotische hallenkerk moderne en eenvoudige inrichting.

Je verlaat nu de Schnoor. Volg de markering en neem de trap. Er is een alternatieve route als je de trap niet wilt gebruiken. Op deze weg vind je ook het gedenkteken voor de slachtoffers van de pogrom in november 1938, die bekend staat als de ‘Kistallnacht’. Voor de alternatieve route moet je teruglopen door de ‘Lange Wieren’ en bij ‘Am Landherrenamt’ links afslaan. Het gedenkteken vind je op de hoek bij de Dechanatstraße. Vervolgens keer je links weer terug op de Nagelroute.

Je komt vervolgens bij de grote tramhalte ‘Domsheide’. Kijk goed uit als je de straat en de tramrails oversteekt. Let goed op het verkeer. Volg de route in de richting van het fastfoodrestaurant. Om de hoek kom je bij de kathedraal. Let op als je de tramrails oversteekt.

Bij de kathedraal moet je een plekje bij de trappen zoeken. Let goed op fietsers.

Station 12: De Sint-Petruskathedraal

Je staat nu voor de kathedraal.

De geschiedenis van de Sint-Petruskathedraal reikt 1200 jaar terug. Het bisdom Bremen werd hier gesticht op het hoogste punt van een duin, ongeveer 10 meter boven zeeniveau.

Kijk een naar de beelden aan de gevel van de kathedraal. In het midden staat Karel de Grote met een model van de kathedraal. Rechts van hem zie je de heilige apostel Petrus naar wie de kathedraal is genoemd. Hij heeft de sleutel tot de hemel in handen. Deze sleutel is overigens ook het belangrijkste element in het stadswapen van Bremen.

De kathedraal zag er vroeger anders uit. In 789 werd hier een houten kerk gebouwd die in 805 plaats maakte voor een gebouw van steen. Het gebouw werd een aantal keren verwoest en herbouwd. In de 11e eeuw werd er een romaanse kathedraal gebouwd in de vorm van een drieschepige basiliek met zuilen en twee crypten. Deze vorm was bepalend voor de basisstructuur van de huidige kathedraal.

Kijk vooral ook naar de machtige torens met een hoogte van 98 meter. Voor een bescheiden entreeprijs kun je de 265 treden van de zuidelijke toren beklimmen. De gevel met de twee torens werd pas in de 13e eeuw gebouwd. Dat gaf de kathedraal haar vroeg-gotische uiterlijk. Rond 1500 werd de kathedraal uiteindelijk omgebouwd tot een laatgotische kerk met sierlijke netgewelven.

Hoe kon de katholieke kathedraal een protestantse worden? De eerste protestantse preek in Bremen werd in 1522 gehouden. Drie jaar later waren katholieke diensten in Bremen verboden.

In 1648, na de Dertigjarige Oorlog, annexeerde het protestante Zweden het aartsbisdom Bremen. De kathedraal en het gebied eromheen werden Zweeds. Later kwam alles bij Hannover. Pas in 1803 kwam de kathedraal en het gebied eromheen weer onder het gezag van Bremen.

De kathedraal raakte in de 19e eeuw in verval. In 1638 was de zuidelijke toren ingestort ​ en bijna 250 jaar lang had de kerk maar één toren. Pas in 1888 begon men een omvangrijke restauratie naar plannen van Max Salzmann, de bouwmeester van de kathedraal. De restauratie moest de kathedraal mooier maken, maar het was ook een vervalsing. De weinige schade die de bombardementen in de Tweede Wereldoorlog hadden aangericht was in al 1950 hersteld.

Toen in de jaren ‘70 alleen nog maar vloerverwarming hoefde te worden aangelegd, stootte men op tal van aartsbisschoppelijke graven. Maar er waren ook andere vondsten. Het museum van de kathedraal toont gerestaureerde vondsten, zoals liturgische voorwerpen, religieuze geschriften, beelden van steen, stoffen en wandschilderingen.

Misschien heb je wel eens gehoord van Knigge die regels voor goede manieren formuleerde. De Duitse schrijver Adolph Freiherr von Knigge is bekend geworden door zijn boek ‘Über den Umgang mit Menschen’, over hoe je met mensen moet omgaan. Hij heeft in een zijbeuk zijn laatste rustplaats gevonden.

In een gebouw naast de kathedraal vind je de ‘Bleikeller’. Hier staan acht doodskisten met gemummificeerde overledenen en andere vondsten die in de kruisgangen zijn gedaan. De ingang van de ‘Bleikeller’ bereik je via de ‘Bibelgarten’, een groene binnenplaats rechts van de kathedraal. Als je van planten houdt, is deze bijbeltuin zeker een aanrader. Er is een kleine lunchroom als je toe bent aan een pauze.

Als je nog niet genoeg hebt van de kathedraal en de ‘Bleikeller’, of als je de toren wilt beklimmen, kun je meegaan met een rondleiding. Of je gaat naar een van de concerten die regelmatig in de kathedraal worden gegeven. De toegang tot orgel-, kamermuziek- of koorconcerten is gratis.

Links van de kathedraal staat een ruiterstandbeeld van de rijkskanselier Otto von Bismarck, een persoonlijkheid die tegenwoordig kritisch wordt bezien. Het is een beeld van de bekende beeldhouwer Adolf von Hildebrand. Al bij de oprichting van het Duitse keizerrijk in 1871 verleende Bremen het ereburgerschap van de stad aan Bismarck. Hij is hier vereeuwigd als ruiter. Dit is een uitzonderlijk beeld omdat ruiterstandbeelden voorbehouden waren aan vorsten.

Volg nu weer de markering. Loop langs de bogen van het stadhuis en sla dan rechts af. Je loopt nu naar een heel bekend beeld. Het is de laatste bezienswaardigheid waarover we nog iets willen vertellen. Misschien kun je het beeld niet meteen zien omdat er zich vaak mensen rond verdringen.

Station 13: De Bremer stadsmuzikanten

Je staat nu tussen stadhuis en de Onze-Lieve-Vrouwekerk met uitzicht op het beeld van de Bremer stadsmuzikanten.

Dit markante beeld is bij bezoekers een geliefd fotomotief. Het sprookje van de stadsmuzikanten heeft Bremen over de hele wereld bekend gemaakt. Neem even de tijd om het bronzen beeld van Gerhard Marcks uit 1951 te bekijken. Marcks heeft de plek voor het beeld aan de westkant van het stadhuis bewust gekozen. Toen het beeld bij wijze van proef werd opgesteld, protesteerden de mensen van Bremen omdat ze het te modern en te abstract vonden. Alle protesten verstomden na de definitieve plaatsing in 1953.

Tegenwoordig is er geen beeld van de Bremer stadsmuzikanten dat bekender is. Marcks is een van de belangrijkste Duitse beeldhouwers van de 20e eeuw. Overigens heeft Bremen nog tijdens zijn leven in 1971 een museum aan hem gewijd: het Gerhard-Marcks-Haus.

Het sprookje van de stadsmuzikanten was al in de 12e eeuw bekend. De gebroeders Grimm hebben het in 1818 opgenomen in hun sprookjesverzameling.

‘... we gaan naar Bremen. Iets beters dan de dood vind je overal’, zei de ezel tegen de haan. Hij stelde voor dat ze stadsmuzikanten in Bremen werden.

De vier dieren, de ezel, hond, kat en haan, zijn al oud en van geen nut meer voor hun eigenaren. Hen wacht de dood. Maar ze weten te ontsnappen en komen elkaar toevallig tegen. Samen besluiten ze in Bremen stadsmuzikanten te worden. Samen gaan de dieren op weg naar Bremen. Op hun weg naar Bremen brengen ze de nacht door in een bos. Ze vinden er een huis waar rovers wonen. Ze weten de rovers te verjagen met een list en veel geschreeuw. Het bevalt de Bremer stadsmuzikanten goed in het huis en willen niet meer verder reizen. Ze slijten er hun dagen in tevredenheid. En als ze niet gestorven zijn, leven ze nog steeds.

Maar wat is de moraal van het verhaal? De moraal is dat de zwakken het samen tegen de sterken kunnen opnemen. Samen zijn ze sterk.

Er is ook een historische achtergrond voor het sprookje. In de 13e eeuw mochten kooplieden naar Bremen komen. Met de kooplieden kwamen ook kunstenmakers en muzikanten. Het stadsbestuur stond toe dat zij bij feesten optraden. En bij deze ‘stadsmuzikanten’ sloten zich dan weer andere rondtrekkende kunstenmakers aan, net als in het sprookje.

Nu mag je een wens doen. Als je met beide handen de voorpoot van de ezel vastpakt, mag je een wens doen. Maar let op! Als je maar een hand gebruikt, geeft de ene ezel de andere de hand, zoals de mensen in Bremen zeggen. Maar je mag nooit je wens verklappen, anders gaat hij niet in vervulling. Voor nog meer geluk, kun je ook nog over de snuit van de ezel aaien.

Je kunt ook op zoek gaan naar andere afbeeldingen van de stadsmuzikanten. Die vind je overal in Bremen.

We zijn aan het einde gekomen van de audiotour op de historische route door het oude centrum van Bremen.

Wij danken je voor je belangstelling en hopen dat je de tocht leuk vond.

We wensen je nog een prettig verblijf in onze stad. Er valt nog heel wat te ontdekken. Overal in de stad vind je luisterplekken, je kunt onbekende werelden ontdekken in de botanika, op spannende rondleidingen gaan met de nachtwaker, er zijn seminars over koffie, rondleidingen door het Weserstadion, boottochten, er is kunst in de publieke ruimte, er zijn tal van musea en nog veel meer.

Je wilt nog meer? Dan kunnen wij de rondleiding van twee uur door het historische centrum aanbevelen. Wat dacht je van een ritje met de ‘Stadtmusikantenexpress’, een rondleiding door het stadhuis, of door de raadskelder. Of misschien een rondleiding met als thema ruimtevaart? Informatie krijg je bij de Bremen-Informatie, op bremen.de, Dein Bremen Guide of per telefoon op het nummer +49 (0)421 30 800 10.